Europejski Pająk Roku 2010
Krzyżak ogrodowy – Araneus diadematus Clerck, 1757
Nazwa Araneus diadematus pochodzi odłacińskich słów Araneus = pająk idiadematus = ze wzorem diademu, zaś charakterystyczny krzyż na odwłoku nawiązuje do innej, pospolitej nazwy gatunku: pająk krzyżak.
Jest to jeden z najbardziej znanych pająków świata. Świadczy o tym choćby liczba wejść na strony www (Google): tylko dla niemieckiej nazwy „Gartenkreuzspinne“ było ich w roku 2009 166 tys., a dla nazwy Araneus diadematus – ponad 57 tys.
Krzyżak ogrodowy należy do rodziny krzyżakowatych (Araneidae), liczącej ok. 3000 gatunków i znanej ze wszystkich kontynentów (z wyj. Antarktydy). Ok. 50 gatunków występuje w Europie Środkowej.
Krzyżakowate to stosunkowo duże pająki: samice większości gatunków mierzą 10-18 mm, zaś samce 5-9 mm długości, nie licząc nóg. Te ostatnie są zwykle dość długie i uzbrojone w silne kolce. Cechą przedstawicieli rodziny są także sieciłowne: najczęściej pionowe, zbudowane z lepkiej spirali rozpiętej na promieniach. Zdarzają się modyfikacje tego planu: sieć może mieć postać poziomej płaszczyzny, drabinki, może zawierać struktury maskujące i wzmacniające, itp. a niektóre gatunki zarzuciły budowę sieci całkowicie.
Obok naszego wybrańca, do rodziny krzyżakowatych należą także inne pospolite gatunki, np. krzyżakłąkowy (Araneus quadratus), krzyżak dwubarwny (Araneus marmoreus) czy kołosz stożkowaty (Cyclosa conica).
Odwłokowy wzór barwny krzyżaka ogrodowego tworzą, zdeponowane pod oskórkiem kryształy guaniny, układające się w 4 białe paski i centralną plamkę (czasami wszystkiełączą się ze sobą). Ponadto, widoczny jest deseń w kształcie liścia. Odwłok jest najszerszy w 1/3 długości i ma kształt trójkątny; dla porównania: u A. quadratus i A. marmoreus jest najszerszy w połowie długości i ma okrągły zarys.
Ubarwienie krzyżaka ogrodowego jest bardzo zróżnicowane: od żółtego, przez czerwonawe, po różne odcienie brązu. Samce mają 5-10 mm a samice 12-17 mm długości.
Krzyżak ogrodowy buduje duże okrągłe, pionowe sieci o strukturze promienistej, zwykle nisko nad ziemią lub na niższych gałęziach drzew i krzewów. W odróżnieniu od innych przedstawicieli rodzaju Araneus, A. diadematus zwykle spędza dzień w centrum sieci. Czatownia – u innych gatunków obecna na peryferiach sieci – tutaj obserwowana jest rzadziej.
Sieci krzyżaka są technicznym i biologicznym majstersztykiem i stanowią najlepszy przykład na to, jak niewielka ilość przędzy może posłużyć do zbudowania efektywnego narzędziałowów. Sieć potrzebuje tylko kilku punktów zaczepienia, mimo to jest mocna, skuteczna i elastyczna. Sygnały docierające od szamoczącej się zdobyczy są przenoszone przez drgające nici do miejsca pobytu pająka. Geometryczna budowa sieci pozwala na szybką orientację co do miejsca uwięzienia ofiary, na jej błyskawiczne znalezienie, omotanie przędzą i uśmiercenie. Poruszając się po sieci, pająk unika kontaktu z lepkimi nićmi spiraliłownej a strategia omotywania – częsta u pająków, pozwala zabić ofiarę bez wchodzenia z nią w bliski i niebezpieczny kontakt. Uszkodzona sieć jest regularnie naprawiana lub zjadana, recykling jest bowiem sposobem oszczędzania cennego, białkowego materiału.
Inny rodzaj przędzy wykorzystywany jest to budowy kokonów, chroniących jaja i młode. We wrześniu i październiku samica buduje liczne kokony z żółtej, wełnistej przędzy. Młode opuszczają kokon po przezimowaniu, osiągając dojrzałość w ciągu lata. Gatunek zwykle żyje do 2 lat.
Pająk ogrodowy występuje w różnych środowiskach: na skrajach lasów, nałąkach i w ogrodach, stąd tak często mamy szansę spotkać go, obserwować i podziwiać jego niezwykłe sieci.
Warto pamiętać o ważnej biologicznej roli krzyżaka, i pająków w ogóle: jako drapieżcy zjadający muchy, komary czy inne owady, odgrywają niezwykle istotną rolę w utrzymywaniu równowagi w przyrodzie.
Uroda pająków, niezwykła różnorodność ich budowy i życiowych strategii, fascynują nie tylko badaczy, ale rosnącą rzeszę miłośników przyrody w jej najbardziej spektakularnych przejawach.
Christoph Hörweg & Marek Żabka
