Europejski Pająk Roku 2019
Myrmarachne formicaria (De Geer, 1778)
Zwycięzcą tegorocznego plebiscytu jest mrówkokształtny gatunek Myrmarachne formicaria (De Geer, 1778). Reprezentuje rodzinę skakunowatych (Salticidae) – najliczniejszą wśród pająków, bo obejmującej 6100 znanych gatunków. W Europie jest ich 345, a w Polsce 62.
Rodzaj Myrmarachne znany jest ze wszystkich kontynentów, z wyjątkiem Antarktydy (tam pająków brak zupełnie) i liczy ponad 230 gatunków.
Areał występowania Myrmarachne formicaria obejmuje Palearktykę oraz USA – gdzie został introdukowany. W Europie Środkowej znany jest z terenów nizinnych i podgórskich – do wysokości 800 metrów n.p.m. Preferuje siedliska otwarte i nasłonecznione; różnego typu ciepłe murawy, suche łąki, tereny z rzadka porośnięte krzewami. Spotykany bywa nawet w przydomowych ogrodach. Żyje na powierzchni gruntu i ściółki. Doniesienia z Finlandii mówią o nadmorskich plażach, gdzie buduje oprzędy wśród drobnych kamieni. W Polsce występuje dość rzadko i notowany jest z rozproszonych stanowisk, głównie we wschodniej i południowej części kraju.
Dieta M. formicaria obejmuje przede wszystkim mszyce i drobne muchówki, w tym meszki. Do głównych wrogów naszego laureata należą osy, rozmaite gatunki owadziarek i ptaki.
Dorosłe osobniki spotyka się od kwietnia do września, na miesiące zimowe pająki spędzają w oprzędach w ściółce, wśród kamieni albo w pustych muszlach lądowych ślimaków.
Budowa ciała
W odróżnieniu od innych, skakunów, które mają z reguły zwartą i krępą sylwetkę, ciało Myrmarachne formicaria jest wydłużone i delikatne, przypominające pokrojem mrówki. Mierzy ok. 6,5 mm i jest barwy żółtej, pomarańczowej i ciemnobrązowej, ciemniejsze w części głowowej i na końcu odwłoka. Obie tagmy mają charakterystyczne przewężenia i są zespolone cienkim i długim łącznikiem. Nogi są delikatne, w odcieniu żółtym, pomarańczowym i brązowym. Szczękoczułki samców są masywne i wysunięte do przodu.
Mimikra
Naśladownictwo innych organizmów jest wśród pająków dość częste, a naśladowanym modelem mogą być mrówki, osy, muchy, modliszki, chrząszcze albo zaleszczotki.
Mrówkokształtne skakuny należą do kilkunastu, często niespokrewnionych rodzajów. W Polsce, oprócz M. formicaria mamy jeszcze Synageles venator (Lucas, 1836), Synageles hilarulus (C. L. Koch, 1846) i Leptorchestes berolinensis (C. L. Koch, 1846).
Pokrój i barwa ciała mrówkokształtnych pająków dostosowane są do konkretnych gatunków mrówek. W przypadku M. formicaria są nimi Myrmica rubra i gatunki z rodzaju Formica. Wraz ze wzrostem rozmiarów ciała i zmianami ubarwienia pająka w kolejnych etapach cyklu życiowego, naśladowany model może się zmieniać.
W licznych przypadkach mimikra jest niemal idealna. Przewężenie głowotułowia i odwłoka oraz poprzeczne barwne pasy idealnie naśladują mrówczy model. Szczękoczułki – szczególnie u samców – są masywne, wysunięte do przodu „udają“ żuwaczki, nogogłaszczki naśladują głaszczki szczękowe, cienkie i delikatne nogi pierwszej pary są uniesione do góry i poruszają się niczym czułki, zaś kądziołki przędne przypominają żądło. Istotnym dopełnieniem jest „nerwowy“ sposób poruszania się i częsta zmiana kierunków – jak u mrówek poszukujących śladów zapachowych. Wreszcie, wiele gatunków emituje specyficzne mrówcze feromony, które dodatkowo kamuflują pająka. Ma to szczególne znaczenia dla tych gatunków, które żyją w mrowiskach i polują na mrówcze larwy. W przypadku M. formicaria chodzi głównie o „psychologiczny“ efekt odstraszania, wszak mrówczej diety u nich nie stwierdzono.
Niektóre gatunki z rodzaju Myrmarachne wykazują ciekawe zachowania godowe. Na przykład samce toczą szermiercze pojedynki przy pomocy bardzo wydłużonych szczękoczułków, a zwycięzcy zyskują względy samic – zupełnie jak posiadacze wielkich poroży u jeleniowatych albo barwnych piór u rajskich ptaków czy pawi.
Wybór M. formicaria Europejskim Pająkiem Roku 2019 wynikał z kilku powodów. Po pierwsze gatunek jest dobrym przykładem mrówczej mimikry. Po drugie – świetnie nadaje się do promocji pająków, a skakunów w szczególności. Po trzecie – jest łatwo rozpoznawalny, a to daje szanse na uzyskanie danych o jego biologii i rozmieszczeniu.
W tegorocznym głosowaniu wzięło udział 83 arachnologów z 26 europejskich krajów.
Koordynatorami projektu są: Natural History Museum of Vienna, Arachnologische Gesellschaft (AraGes) i European Society of Arachnology.
Christoph Hörweg & Marek M. Żabka
Wybrane pozycje literatury
Allan RA, Capon RJ, Brown WV, Elgar MA 2002 Mimicry of host cuticular hydrocarbons by salticid spider Cosmophasis bitaeniata that prey on larvae of tree ants Oecophylla smaragdina – Journal of Chemical Ecology, 28: 835–848.
Ceccarelli FS 2008 Behavioral mimicry in Myrmarachne species (Araneae, Salticidae) from North Queensland, Australia – Journal of Arachnology 36: 344–351.
Elgar MA, Allan RA 2006 Chemical mimicry of the ant Oecophylla smaragdina by the myrmecophilous spider Cosmophasis bitaeniata: Is it colony-specific? – Journal of Ethology 24: 239–246.
Foelix R 2011 Biology of Spiders.
Herberstein E 2011 Spider Behaviour: Flexibility And Versatility. Cambridge University Press, Cambridge.
Żabka M 2013 Pajęczy świat. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa.
