Spider of the year 2023 – PL

Europejski Pająk Roku 2023

Kolczak zbrojny Cheiracanthium punctorium (Villers, 1789)

 

Informacje

Kolczak zbrojny Cheiracanthium punctorium (Villers, 1789), należy do rodziny Cheiracanthiidae. W świecie liczy ona 363 gatunki, z tego 35 w Europie; wszystkie należą do rodzaju Cheiracanthium (yellow sac spiders). W Polsce stwierdzono 9 gatunków, w Austrii 10, w Szwajcarii 7, a w Niemczech 12.

 

Rozmieszczenie i środowisko życia

Cheiracanthium punctorium jest gatunkiem palearktycznym, znanym od Europy po Azję Centralną. W Europie Środkowej spotykany jest głownie na nizinach, do wysokości 800 m n.p.m., choć odnotowano go też na stanowiskach sięgających 1000 m.

Jeszcze 100 lat temu kolczak żył głównie w południowej części kontynentu, ale z powodu ocieplania się klimatu, poszerzył swój zasięg na północ – aż do Szwecji. Podobną tendencję wykazuje także w Polsce, choć ciągle jest gatunkiem niezbyt częstym.

W przeszłości bywał mylony z Ch. virescens (Sundevall, 1833), Ch. oncognathum (Thorell, 1871) i Ch. erraticum (Walckenaer, 1802), więc niektóre krajowe stanowiska występowania wymagają weryfikacji.

Kolczak zamieszkuje ciepłe i nasłonecznione łąki, pola, miedze, nieużytki, zręby, pobocza dróg i torów kolejowych, gdzie żyje wśród ziół, traw i niskich krzewów.

 

Opis

Długość ciała sanic Cheiracanthium punctorium waha się od 10 do 15 mm, a samców od 7,5 do 12 mm. Głowotułów jest szarawobrązowy, czasami pomarańczowy – aż do czerwonego. Odwłok jest żółtozielony, często z ciemnym grzbietowym paskiem w przedniej części (tzw. cardiac mark).

Masywne szczękoczułki są u nasady czerwonawe lub brązowe, a kolce jadowe ciemniejsze, ostre, igłowate. Nogi kolczaka są żółtawe, ciemniejsze w części dystalnej. Ich pierwsza para jest wyraźnie dłuższa, co różni Cheiracanthium od podobnych gatunków z rodzaju Clubiona (rodzina Clubionidae).

 

Sposób życia

Kolczak zbrojny nie buduje sieci. Jest aktywnym łowcą, polującym głównie o zmroku i nocą. Ofiary atakuje potężnymi szczękoczułkami, wstrzykując jad. Może chwytać owady znacznych rozmiarów, np. szarańczaki, pasikoniki i modliszki.

Dzień spędza w owalno-okrągłych oprzędach w wyższych częściach roślin, np. na pastorałowato zwiniętych kwiatostanach traw.

Około połowy lipca kolczaki osiągają dojrzałość płciową. Wtedy samice budują duże, łatwo zauważalne oprzędy wielkości kurzego jaja, z wplecionymi fragmentami roślin i źdźbłami traw. W nich dochodzi do kopulacji, tu tez składany jest kokon, zawierający 80-300 jaj. Młode wylęgają się po 3-5 tygodniach, ale jeszcze przez kilka-kilkanaście dni pozostają razem z matką. Samica pilnuje inkubowanych jaj i świeżo wylęgłych młodych, przez cały ten czas nie pobiera pokarmu i wkrótce ginie.

Młode opuszczają oprzęd we wrześniu i na początku października, rozpraszają się i rozpoczynają samodzielne życie. Zimę spędzają blisko gruntu, w niewielkich oprzędach o średnicy ok. 5 mm.

 

Ukąszenia i jad

Kolczak zbrojny uchodzi za gatunek agresywny. Może ugryźć – zwłaszcza, gdy jest chwytany lub niepokojony. Skutkiem jest natychmiastowy intensywny, piekący ból, porównywalny do użądlenia osy lub szerszenia. Największe natężenie osiąga po 5–20 minutach i może trwać przez kilka godzin, a nawet kilka dni. W miejscu ugryzienia pojawia się też dość silny obrzęk, zaczerwienienie i swędzenie, a objawem ogólnym bywają nudności i niewielka gorączka. Zmian nekrotycznych nie zaobserwowano. Osoba pogryziona – zwłaszcza, gdy wystąpią niepokojące objawy – powinna pozostać pod obserwacją. Na szczęście, kolczak żyje zwykle z dala od człowieka, więc ryzyko ugryzienia jest niewielkie.

 

Podobne gatunki

Dzięki większym rozmiarom ciała i ubarwieniu, kolczak zbrojny jest dość łatwo odróżnialny od innych środkowoeuropejskich gatunków z rodzajów Cheiracanthium i Clubiona.

 

Uzasadnienie wyboru

Kolczak zbrojny został tegorocznym Europejskim Pająkiem Roku z kilku powodów. Po pierwsze, żaden gatunek z tej rodziny nie był dotychczas laureatem. Po drugie, kolczak często pojawia się w doniesieniach medialnych – jako prawdziwy lub domniemany sprawca bolesnych ugryzień. Po trzecie, pająk jest znacznych rozmiarów i wielkiej urody. Wreszcie, po czwarte, jego oprzędy i kokony są łatwo zauważalne w terenie i wyglądają efektownie.

Tegoroczny wybór ma również zwrócić uwagę na istotną rolę suchych i ciepłych łąk, muraw, miedz czy nieużytków jasko potencjalnych miejsc występowania rzadkich gatunków pająków i owadów.

 

Mamy nadzieję, że tegoroczny zwycięzca spotka się z zainteresowaniem miłośników przyrody. Prosimy także o dostarczanie danych na temat jego rozmieszczenia i ciekawych aspektów biologii.

 

Europejski Pająk Roku 2023 został wybrany w głosowaniu 84 arachnologów z 27 krajów Europy.

 

Koordynatorem projektu jest Natural History Museum Vienna, we współpracy z Arachnological Society (AraGes) i European Society of Arachnology (ESA).

Tekst: dr Christopher Hörweg

 

Tłumaczenie i redakcja polskiej wersji tekstu: prof. dr hab. Marek Żabka

 

Osoba kontaktowa projektu ESY

Dr Milan Řezáč, Biodiversity Lab, Crop Research Institute, Drnovská 507, 161 06 Praha 6 – Ruzyně, Czech Republic, rezac@vurv.cz

 

Kraje uczestniczące w projekcie

Albania, Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Dania, Francja, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Liechtenstein, Luksemburg, Macedonia, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania, Włochy.

Literatura

– Arachnologische Gesellschaft e.V. 2022 Atlas der Spinnentiere Europas (Arachnida: Araneae, Opiliones, Pseudoscorpiones, Amblypygi, Solifugae, Scorpiones, Schizomida) für Cheiracanthium punctorium.

– Arachnologische Gesellschaft e.V. 2022 Wiki des Spinnen-Forums.

– Belik K., Rozwałka R. 2007. New data of Cheiracanthium punctorium (Villers, 1789) (Araneae: Miturgidae) and notes of distribution of this species in Poland. Przegląd zoologiczny, 51: 157–161.

– Bellmann H. 2016. Der Kosmos Spinnenführer. Frackh-Kosmos, Stuttgart, 429 ss.

– Blick T., Bosmans R., Buchar J., Gajdoš P., Hänggi A., Helsdingen P. van, Růžička V., Staręga W., Thaler K. 2004. Checkliste der Spinnen Mitteleuropas. Checklist of the spiders of Central Europe. (Arachnida: Araneae). Version 1. Dezember 2004.

– Breitling R., Merches E., Muster C., Duske K., Grabolle A., Hohner M., Komposch C., Lemke M., Schäfer M., Blick T. 2020. Liste der Populärnamen der Spinnen Deutschlands (Araneae). Arachnologische Mitteilungen, 59:38-60.

– CSCF (Centre Suisse de Cartographie de la Faune) 2019 Fauna der Schweiz – Spinnentiere oder Arachniden (Skorpione, Pseudoskorpione, Spinnen, Weberknechte, Milben) bzw. Verbreitungskarte für Cheiracanthium punctorium.

– Foelix R. F. 2015. Biologie der Spinnen. Edition Chimaira, Frankfurt am Main, 430 ss.

– Hänggi A., Stöckli E., Nentwig W. 1995. Lebensräume  mitteleuropäischer Spinnen. Charakterisierung der Lebensräume der häufigsten Spinnenarten Mitteleuropas und der mit diesen vergesellschafteten Arten. Miscellanea Faunistica Helvetiae, 4: 1-459.

– Helsdingen P. J. van 2022.Araneae. In: Fauna Europaea version 2017.06.

– Hogg B. N., Gillespie R. G., Daane K. M. 2010. Regional patterns in the invasion success of Cheiracanthium spiders (Miturgidae) in vineyard ecosystems. Biological Invasions, 12: 2499–2508.

– Krehenwinkel H., Rödder D., Naparus-Aljančič M., Kuntner M. 2016. Rapid genetic and ecological differentiation during the northern range expansion of the venomous yellow sac spider Cheiracanthium punctorium in Europe. Evolutionary Applications, 9: 1229–1240.

– Muster C., Herrmann A., Otto S., Bernhard D. 2008. Zur Ausbreitung humanmedizinisch bedeutsamer Dornfinger-Arten Cheiracanthium mildei und C. punctorium in Sachsen und Brandenburg (Araneae: Miturgidae). Arachnologische Mitteilungen, 35:13-20.

– Nentwig W., Ansorg J., Bolzern A., Frick H., Ganske A-S., Hänggi A., Kropf C., Stäubli A. 2022. Spinnen – Alles, was man wissen muss. Springer, Berlin, 265 ss.

– Nentwig W., Blick T., Bosmans R., Gloor D., Hänggi A., Kropf C. 2022. Araneae – Spiders of Europe, version 12.2022.

– Reichholf J. H., Steinbach G. 1997. Die grosse Enzyklopädie der Insekten, Spinnen- und Krebstiere, Band 1. Bertelsmann Lexikon Verlag, Gütersloh, 360 ss.

– Rote Liste Zentrum 2022. Artensteckbrief Ammendornfinger in Rote-Liste-Zentrum.

– Rozwałka R., Stachowicz J. 2021. Catalog of spiders (Araneae) of the Lublin province. UKSW Scientist Publishing House, Warszawa, 271 ss.

– Staręga W., Błaszak CZ., Rafalski J. 2002. Arachnida W: Głowaciński Z. (red.), Red list of endangered animals in Poland, ss. 133–140.

– Varl T., Grenc D., Kostanjšek R., Brvar M. 2017. Yellow sac spider (Cheiracanthium punctorium) bites in Slovenia: case series and review. Wiener klinische Wochenschrift, 129: 630–633.

– Wagner G. K, Saniec B. 2021. New locality of the European yellow sac spider Cheiracanthium punctorium (Villers, 1789) (Araneae: Cheiracanthiidae) in eastern Poland. Fragmenta faunistica, 64(1): 59–62.

– Wolf A. 1988. Cheiracanthium punctorium – Portrait einer berüchtigten Spinne – Natur und Museum, 118(10): 310-317.

– World Spider Catalog 2022 World Spider Catalog, version 23.5. Natural History Museum Bern.